Thyateira Kazıları
Antik kente ait kalıntılar Tepe Mezarlığı ile Hastane Höyüğü denilen iki alanda yoğunlaşmaktadır. Bunlardan Tepe Mezarlığı Ragıpbey mahallesinde, Hastane Höyüğü ise Kethüda mahallesindedir. Bu alanlardaki arkeolojik kazılar Thyateira kazı ekibinin sorumluluk sahasındadır. Bunun dışında alanlarda, ilçenin değişik kısımlarında Manisa Müzesi (ve Akhisar Müzesi) uzmanları tarafından arkeolojik kazılar yapılmaktadır.
Bu iki alan arasındaki saha tümden antik kentin merkezidir. Tepe Mezarlığı, ören yeri olarak, doğu batı 70×70, kuzey güney ise 65×76 m.’lik bir alanı kaplamaktadır (batıda 70 m., doğuda 70 m. güneyde ise 76, kuzeyde 65 m.’lik bir alanı kaplamaktadır).
Tepe Mezarlığı, ilk olarak 1962 yılında Prof.Dr.Yusuf Boysal başkanlığında kazı çalışmaları yapılmıştır. Sınırlı bir alanda sürdürülen bu çalışmalar sonucunda bazı buluntular ve mimari parçalar açığa çıkarılmış, ancak bu kazının sonuçları yayınlanmamıştır.
1968-1971 yılları arasında arkeolog Rüstem Duyuran tarafından “Tepe Mezarlığı”nda kazı çalışmaları sürdürülmüştür. Bu kazılar sırasında Roma ve Bizans dönemlerine tarihlenen bazı kalıntılar açığa çıkartılmış ve planları çizilmiştir.
Rüstem Duyuran’ın kazıları sonucunda kuzey-güney yönünde uzanan M.S. 2 ila 6. yüzyıllar arasına tarihlediği ve “bazilika” olarak adlandırdığı bir yapı saptanmıştır. Duvarları 4 ila 5 m. yüksekliğindeki dikdörtgen planlı yapının kuzey kesiminin iç kısmı apsis şeklindedir.
Yapının genişliği yaklaşık 10 metre, korunan uzunluğu 43 m. olmakla beraber tahribat nedeniyle yapının gerçek boyutunu saptanamamıştır. Yapının, güney yönünde modern yolun ve binaların altına doğru uzandığı anlaşılmıştır.
Yapının batısında kare veya dikdörtgen şeklinde oda ve mekanlara rastlanmıştır. Kazılan alanlarda Roma ve Bizans dönemine ait mozaik, fresk ve seramik parçalarının yanı sıra Roma dönemine ait sikkeler ele geçmiştir.
Duyuran, yapının çatısının ahşap olduğunu belirtmekte, yıkıldıktan sonra çıkan yangının ahşap kısımları tamamen yaktığı toprak döşeme üzerinde başta başa rastlanan ve içinde bol ölçüde kiremit parçalarının bulunduğu yangın izlerinin bu durumun kanıtı olduğunu vurgulamaktadır.
Tepe mezarlığında, Duyuran tarafından üç yıl sürdürülen kazılarda bazilika olarak adlandırılan yapı dışında M.S. 2 ila 4. yüzyıllar arasında tarihlenen, kuzey-güney doğrultulu sütunlu bir Roma caddesi açığa çıkarılmıştır. Tepe Mezarlığından kuzeyindeki kaymakamlık lojmanı ile sonrasındaki eski Tekel binasına doğru uzandığı açılan sondajda tespit edilen bu caddenin Tepe Mezarlığında saptanan kesimleri de birleştirildiğinde yaklaşık 100 m. uzunluğunda olduğu belirtilmektedir.
Duyuran tarafından çağdaşı örneklere dayanarak yaklaşık 10 m. genişliği olduğu iddia edilen caddenin doğu kesime günümüzdeki modern yolun altında kaldığı için tam olarak gerçek genişliğini saptamak mümkün değildir. Bu caddede kolonadın iki sıradan meydana gelen stylobat blokları kum ve kireç harçlı moloz taşından yapılmış bir temel üzerine yerleştirilmişlerdir.
Tepe Mezarlığı’ndaki sütunlu yol ve portikoda in-situ vaziyette bulunan sütun altlıkları ve başlıkları M.S. II.yy’a tarihlenmekle beraber, yangın tabakası içinde bulunan sikkelerin çoğu M.S. IV.yy’a, bazıları ise Arkadius (M.S. 395-408) devrine tarihlendirilmiştir.
Akhisar’ın yaklaşık 6 km. kuzeybatısındaki Medar köyünde bulunan bir yazıtta, “Hekatontastylon”, yani 100 sütunlu bir yapıdan söz edilmektedir. 1886 yılında Fontrier tarafından bulunan ve aynı yıl yayınlanan bu yazıt, “… Hekatontastylon’daki Eros’ların ve Yaşlılar Meclisi’nin (yaptırdığı ?) İmparator Evi’nin (basilika ya da başka bir yapıa) ve Lykos (Çürüksu) nehri üzerindeki su kemerinin müteahhitliğini yürüten” Menandros oğlu Marcus adındaki bir kişinin heykel kaidesi üzerinde yer almaktaydı. Hekatontastylon ile Tepe Mezarlığı arasındaki ilişkiyi saptamak için çok fazla kanıta ihtiyaç vardır. Buna karşın bu yazıt, Thyateira’daki kimi yapıların, kentin bayındırlık tarihinin ve bazı önemli kişilerin saptanması açısından oldukça önemlidir.
İlk dönem kazıların ardından Tepe Mezarlığı mevkii SİT alanı olarak korunmaya başlanmış ve bir ören yeri halinde düzenlenmiştir. Giderek artan sayıda turist özellikle inanç turizmi kapsamında burayı ziyaret etmektedir.
Ancak, Akhisar’da yakın zamana kadar bir müze binası bulunmaması sebebiyle gerek Thyateira kazılarında çıkan eserler, gerekse Akhisar ve çevresindeki herhangi bir noktadan çıkartılan eserler Tepe Mezarlığında koruma altına alınmıştır. Bu durum karışıklıklara da sebep olmaktadır. Burada sergilenen her eserin Thyateira’da bulunduğu gibi yanlış bir düşünce doğmaktadır. Ayrıca, ören yeri olarak ziyaret edilmesine karşın ciddi şekilde tahrip edilen kalıntılar mevcuttur.
Thyateira antik kentindeki yeni kazılar, Adnan Menderes Üniversitesi Rektörlüğü, Manisa Valiliği ve Akhisar Belediye Başkanlığı arasında imzalanan 24 Aralık 2010 tarihli protokol ve devamında Bakanlar Kurulu’nun 01 Ağustos 2011 tarihli kararlarıyla verilen izin sayesinde gerçekleştirilmektedir.
2011 yılı çalışmaları Tepe Mezarlığı olarak adlandırılan alanda temizlik çalışmalarıyla başlatılmış, ayrıca bazilikanın güney doğusunda yer alan, ana yapıyla bağlantılı diğer yapı kalıntılarını örten moloz yığınlarının (1962, 1968-1971 yıllarına ait) kaldırılması amacıyla 20 x 20 m. ebatlarındaki bir açmada sürdürülmüştür.
Bu alanda sadece dolgu toprağının kaldırılması hedeflenmiş, bu sebeple daha alttaki tabakalara müdahale edilmemiştir. Temizlik ve dolgu toprağın kaldırılması sırasında belirginleşen mekanlar (1 nolu mekan, 2 nolu mekan… şeklinde) numaralandırılarak tasnifte kolaylık sağlanmaya çalışılmış, böylece bilimsel bir değerlendirme yapabilmek mümkün olmuştur.
Temizlik çalışması gerçekleştirilen 20×20 m. alanın güneydoğu kısmında 1 ve 2 nolu mekan olarak adlandırılan mekanlarda kullanılan tuğlaların ana yapıdakilerle aynı boyutlarda olduğu saptanmıştır (3 ve 4 nolu mekanlar henüz açığa çıkarılamadığı için bilgi sahip değiliz). Tuğlaların uzunlukları 35 cm ile 37 cm arasında, kalınlıkları ise 4 cm ile 6 cm arasında değişmektedir. Kazılar sırasında Roma dönemine tarihlenen 3 adet sikke ile yoğun miktarda seramik, cam ve fresk parçaları bulunmuştur.
Moloz dolguda ele geçen tabakasız seramik parçaları, Hellenistik döneme ait amphora ve unguentarium parçaları ile Roma ve Bizans mallarına ait örnekleri yoğun miktardadır. Bunlar arasında en büyük grubu Geç Roma ve Bizans dönemi seramikleri oluşturmaktadır.
Geç Roma Pişirme Kapları kapsamında yer alan kapların tümü amorf ağız ve kulp parçalarından oluşmaktadır. Dışa çekik, geniş tablalı ağız kenarlı ve yivli küçük boyutlu çömleklere ait parçalar arasında literatürde Ege Tipi olarak bilinen örnekler de bulunmaktadır. Saklama ve servis kaplarına ait kapaklar yapılan çalışmalarda ele geçen diğer seramik buluntulardır. Form tipolojileri göz önüne alındığında MS 3. yüzyıl ve 5. yüzyıl arasına tarihlenen örnekler olduğu görülmektedir.
Çalışmalar sırasında ele geçen amphoraların hepsi amorf gövde, kulp ve diplerden oluşmaktadır. Mevcut gövde parçaları üzerleri yivli ve olasılıkla MS 5.-7. yüzyıllarda yaygın olarak kullanılan Globular Tip amphoralara ait olmalıdır. Gövde parçalarından ikisi üzerinde grafitti bulunmaktadır. Amphora boyun kısımlarına yapılmış bu grafitilerden haç motifi kazınmış olan örnek, ticareti yapılmış olan şarabın kutsal bir mekan için getirilmiş olabileceğini göstermesi açısından önemlidir. Bunların dışında Roma İmparatorluk Dönemi’ne ait amphoralara ait kulp ve gövde parçaları da saptanan diğer amphora örnekleridir. Kazılarda ayrıca cam eserlere ait parçalarla fresk parçaları ele geçmiştir.
Manisa Müzesi’ne bağlı bir ören yeri olarak ziyarete açık olan Tepe Mezarlığı’nın çok önceki tarihlerde düzenlenmiş fakat uzun zamandır çalışmayan aydınlatma şebekesi tümüyle onartılmış ve ören yerinin aydınlatılması sağlanmıştır. Bu sayede özellikle tahribatın önlenmesi ve güvenliğin sağlanması amaçlanmıştır.
Thyateira kazıları dışında, yakın zamanda hizmete girecek olan Akhisar Müzesi’nin teşhir çalışmalarına ekip olarak katkı sağlanmıştır.
Tepe Mezarlığında çevre düzenlemesi yapılmış, restorasyona yönelik çalışmalar başlatılmıştır.
